ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی
ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی علمی است که با هدف تطابق محیط کار، تحصیل، زندگی و وسایل و تجهیزات موجود در آن‌ها با قابلیت‌ها و ویژگی‌های روانی و فیزیکی انسانی به کار می‌رود.به‌طورکلی علم ارگونومی با هدف طراحی و رفع مشکلات آن برای داشتن زندگی بدون خطر و ایمن کاربرد دارد. با استفاده از مهندسی فاکتورهای انسانی سطح سلامت جامع ارتقاء، هزینه‌های درمانی کاهش و تولید و بهره‌وری از منابع همگام با سلامت و ایمنی افراد جامعه افزایش می‌یابد.
در نتیجه این علم کارآمد درآمد ملی و منافع اقتصادی افزایش شایانی خواهند داشت. علم ارگونومی فاکتورهای انسانی آن‌چنان گسترده است که از طراحی ساده‌ترین ابزارها چون خودکار، چاقوی آشپزخانه، دستگیره یخچال، کوله‌پشتی و … تا پیچیده‌ترین آن‌ها چون طراحی یک سیستم تولیدی را در برمی‌گیرد. این علم پیشرفته تطابق محیط با انسان را جایگزین تطابق انسان با محیط ساخته و مطالعات خود را بر این اساس انجام می‌دهد. در این مقاله، به‌طور تخصصی در خصوص این علم نوین صحبت خواهیم کرد.
مهندسی فاکتورهای انسانی یا ارگونومی چیست؟
بسیاری از فعالیت‌های روزمره و معمولی و تخصصی، عواملی تهدیدکننده در خود دارند که ایمنی و سلامت انسانی را به خطر می‌اندازند. سلامت جسمی و روحی انسان‌ها با رفع این عوامل تهدیدکننده ممکن است. بخش اعظمی از این عوامل تهدیدکننده در محیط‌های کاری خود را نشان می‌دهند. معنای لغوی ارگونومی، قانون کار است و در حقیقت با هدف ایجاد تطابق و سازگاری محیط، ابزار و شرایط کار با توانایی‌های روانی و جسمی افراد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دانش ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی به‌عنوان یک علم بسیار کارآمد بر مبنای علوم بسیاری چون فیزیک، مکانیک طراحی، جامعه‌شناختی، روانشناسی، آمار، مدیریت، ریاضیات و دیگر علوم پایه تشکیل‌شده و اصول مختلفی دارد. اصول ارگونومی در جهت بهبود سازمان، افزایش بهره‌وری و آسایش و سازگاری انسان با محیط کار به کار گرفته می‌شوند. این علم گسترده موارد زیر را مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد و در بر رفع مشکلات آن‌ها تمرکز دارد:
- قابلیت‌ها و محدودیت‌های انسان (بیومکانیک و آنتروپومتری)،
- خستگی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی)،
- نیروهای استاتیک و دینامیک روی بدن انسان (بیومکانیک)،
- احتیاط (روانشناسی صنعتی)،
- استرس‌های کاری و محیطی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی)،
- طراحی و آموزش و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها (آنتروپومتری و مهندسی).
اهداف ارگونومی
ارگونومی با دو هدف بسیار مهم به کار گرفته می‌شود:
۱- افزایش کارایی و بهبود عملکرد کارها اولین هدف ارگونومی است. کاهش خطاهای احتمالی و افزایش سهولت استفاده و افزایش بازدهی در این دسته از اهداف قرار گرفته‌اند. ۲- دومین هدف ارتقا برخی ارزش‌های انسانی مثبت و ایدئال چون افزایش ایمنی، کاهش خستگی و تنش، افزایش راحتی، افزایش رضایت شغلی کارمندان و بهبود کیفیت زندگی آن‌ها است. بر اساس اهداف ذکرشده، هر حرفه و محیطی ممکن است به برخی از آن‌ها نیاز داشته باشد و هر دو دسته مهم نباشند. اگرچه این اهداف به هم وابسته بوده و بر هم اثرگذارند.
۵ شاخه ارگونومی اهمیت بسیار بالایی دارند که عبارت‌اند از:
بیومکانیک شغلی:
در شاخه بیومکانیک شغلی قوانین فیزیکی مکانیک برای بدن در نظر گرفته می‌شوند. در صورت استفاده از این قوانین می‌توان بدن و حرکت آن در شرایط ویژه را تحلیل و آنالیز کرد و فشار مکانیکی موضعی اعمالی بر عضلات و مفاصل را اندازه گرفت.
فیزیولوژی کار:
تطبیق انسان با کار در زمینه مصرف انرژی و تغییرات مربوط به پارامترهای فیزیولوژیکی بدن در حین آن اهمیت بسیاری دارد که در این شاخه ارگونومی قرار گرفته‌اند.
روانشناسی مهندسی:
فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمایی نظیر سروصدا، آب‌وهوا، مواد شیمیایی و روشنایی که بر روی ایمنی، سلامت و رفاه افراد تأثیرگذار هستند در این دسته قرار دارند.
آنتروپومتری:
آنتروپومتری که واژه‌ای یونانی به معنای سنجش است.جمع‌آوری و تفسیر اطلاع مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان اعم از ابعاد عرضی، طولی، محیطی و وزن را در برمی‌گیرد؛به‌عبارت‌دیگر آنتروپومتری به دنبال استفاده از ابزار اندازه‌گیری، اندازه‌گیری سیستماتیک را انجام می‌دهد.هدف کلی این شاخه اندازه‌گیری اندازه‌های مختلف بدن و فضای حرکتی و زوایای حرکتی آن‌هاست.با داشتن این اندازه‌ها آمار و داده‌هایی به دست می‌آید که برای تعیین شکل و اندازه وسایل و ابزار در محیط کار کاربرد بسیاری دارند.ابعاد بدن در دو وضعیت متحرک و ساکن اندازه‌گیری می‌شوند. در شرایط ثابت باید بدون حرکت باشد و ابعاد در این حالت اندازه‌گیری شوند. به این نوع اندازه‌گیری آنتروپومتری استاتیک می‌گویند. در اندازه‌گیری متحرک که اصطلاحاً آنتروپومتری دینامیک نامیده می‌شود بدن در حال حرکت اندازه‌گیری می‌شود.
از این شاخه در دو زمینه مختلف استفاده می‌شود:
۱- راحتی و افزایش راندمان و بازدهی کار با توجه به تطبیق و سازگاری ماشین با انسان بر اساس آنتروپومتری ۲- با هدف استانداردسازی تجهیزات و ابزار مورد استفاده که در این زمینه باید علاوه بر اندازه‌گیری بدن وسایل و تجهیزات مورد استفاده، جنس آن‌ها، میزان تحمل فشار و نیرو، فاکتورهای انسانی دیگر ازجمله سن، جنس، نژاد، ساختاری بدنی (ازلحاظ جسمی، نوع شغل، رژیم غذایی، شرایط سلامتی)، زمان استفاده، تغییرات ارادی و … موردبررسی قرار گیرند. لباس و تجهیزات فردی نیز از دیگر عوامل مهم هستند.
اصول و قواعد
در صنعت اصول ارگونومی به‌صورت زیر تعریف می‌شوند:
- طراحی و تغییر فضاهای کاری و جانمایی کاری برای راحتی و افزایش سرعت عملیات خدمات و نگهداری
- کنترل فاکتورهای فیزیکی ازجمله گرما، سرما، صدا، ارتعاش، نور در محل کار به‌منظور افزایش بازدهی و تولید و ایمنی کارکنان
- طراحی، جایگزینی و نگهداری تجهیزات برای بهبود بهره‌وری، زندگی کاری و کیفیت تولید
- طراحی و تغییر روش‌های کاری شامل اتوماسیون و تخصیص وظیفه بین اپراتور و ماشین
ارگونومی ازلحاظ بهداشتی نیز باید از بیماری‌ها و اختلالات ناخواسته جلوگیری کند، ایستگاه‌های کاری را بهینه‌سازی کند و از بهترین منابع و توانمندی‌های کارکنان استفاده کند.
ارگونومی رایانه
رایانه به‌عنوان یکی از پرکاربردترین وسایل در زندگی شغلی و شخصی افراد شناخته می‌شود. مطالعه و بررسی عوامل انسانی در ارتباط با آن با اصطلاح ارگونومی رایانه اهمیت بسیار بالایی دارد. شناخت عوامل مؤثر استفاده از رایانه در محیط کار اهمیت زیادی دارد.در صورت استفاده نادرست و وجود شرایط غیرایده‌آل در استفاده از رایانه در محیط کار خستگی، کاهش بهره‌وری و بیماری‌های گوناگون در طولانی‌مدت را منجر می‌شود. در خصوص استفاده از رایانه باید عوامل انسانی مرتبط با رایانه و راه‌های سازگاری ابزار و وسایل کاری با بدن انسان موردبررسی قرار گیرند تا از اثرات سو ناشی از آن‌ها ممانعت شود. برای جلوگیری از ایجاد مشکلات بینایی، خشکی و درد در گردن، شانه، بازو و کمر ابزارهای مختلفی چون ماوس، صفحه‌کلید، میز و صندلی مطابق با اول ارگونومی طراحی و تولید می‌شوند. در محیط‌های کاری باید شرایط زیر ایجاد شود:
- روشنایی کافی و مناسب
- وجود سیستم تهویه مطبوع
- استفاده از میز مخصوص با ابعاد استاندارد
- استفاده از آرم پد به‌منظور جلوگیری از بروز درد در ناحیه گردن، کتف، بازو و مچ
- استفاده از صندلی مخصوص رایانه با ارتفاع قابل تنظیم برای جلوگیری از ناراحتی ستون فقرات
- استفاده از زیر پایی برای جلوگیری از بی‌حسی پا
- کف‌پوش چوبی یا پلاستیکی برای جلوگیری از ایجاد الکتریسیته ساکن
اگرچه حتی با رعایت این اصول احتمال بروز بیماری‌های خاص برای کاربر وجود دارد که نتیجه کم‌تحرکی در هنگام کار با کامپیوتر، استفاده طولانی‌مدت از مانیتور و خستگی چشم، حرکت یکنواخت مچ دست و … هستند.
کاربرد های این طرح
مشکلاتی که در صنایع مختلف به دلیل طراحی نامناسب محل کار، عدم تطابق توانمندی‌های کارگر و الزامات شغلی، وجود شغلی خطرناک، طراحی درست سیستم انسان – ماشین و سایر برنامه‌های ضعف در مدیریت معمول‌ترین مشکلات پیش آمده هستند.مشکلات مذکور علاوه بر کاهش بازدهی عملکرد کاری، با ایجاد مخاطرات کاری مختلف سلامت کارگران را به خطر انداخته و ممکن است منجر به صدمات ناشی از کار با تجهیزات چون معلولیت‌ها شود. در نتیجه این امر هزینه‌ها افزایش و کیفیت تولید و بهره‌وری کارگران کاهش خواهد یافت.ارگونومی با ایجاد ارتباطی مؤثر بین قابلیت‌ها و ویژگی‌های کارگر و نیازهای شغلی به‌سوی اهدافی چون بهبود بهره‌وری، آسایش، سلامت و ایمنی افراد و افزایش بازدهی متقابل سیستم‌های انسان ماشین محیط در حرکت است.
مهندسی فاکتورهای انسانی و اعمال حسی روانی
متناسب با سخنان ذکرشده، تنها نمی‌توان کیفیت عملکرد یک کالا را ملاک کارایی مناسب آن قرار داد. هر کالا و محصولی باید ازلحاظ تطابق با نیازها و خواسته‌های انسان، راحتی و قابلیت‌های وی مورد بررسی قرار گیرد. مهندسی فاکتورهای انسانی یا ارگونومی بهترین شرایط را از لحاظ فیزیکی، سروصدا، کاهش عوامل مؤثر بر تمرکز، بار جسمی و مغزی، روشنایی، آب‌وهوا، کاهش نیرو و انرژی مصرفی، اصلاح شرایط کاری و … مورد بررسی قرار دهد. همچنین موظف است اعمال حسی روانی را در خواندن و درک وسایل نشان‌دهنده با هدف کمک به درک انتقال سریع مطالب به بهترین شکل ممکن و بدون خطا و اشتباه اصلاح و ساده کند. جابه‌جایی و حرکت ساده و راحت اهرم‌ها و دسته‌ها، در دسترس قرار داشتن کلیدها و دکمه‌ها و مواردی از این قبیل متناسب با اهمیتی که دارند باید مورد بررسی قرار گیرند. به‌طورکلی کاربردهای ارگونومی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی
- طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی
- مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از داده‌ها در طراحی محیط کار
- بررسی‌های روان‌شناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد
- تعیین رژیم‌های کار و استراحت (زمان‌های استراحت و مدت انجام کار)
- آنالیز سیستم انسان ـ ماشین و طراحی ایستگاه‌های کار نشسته، ایستاده، یا توأم
- بررسی روش‌های حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته‌بندی و بارگیری دستی
- کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط‌های کار
- بیومکانیک شغلی
- بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیت‌های بدنی
- ارگونومی و کار در منزل
سخن نهایی
تولیداتی نیازها و خواسته‌های افراد مختلف در جامعه را پاسخگو خواهند بود که متناسب با ویژگی‌های جسمانی و روانی انسانی طراحی شده باشند.مشتریان و مصرف‌کنندگان باید آمارگیری شده و جمعی از آن‌ها موردبررسی قرار گیرند.اطلاعاتی که از این مجموعه به دست می‌آیند توسط متخصصین ارگونومی تحلیل می‌شوند و متناسب با آن‌ها باید محصولی با حداقل استانداردهای تعریف‌شده روانه بازار محصول شود. گفتنی است جامعه آماری باید نمودی از کل گروه‌های جامعه باشد.در مهندسی فاکتورهای انسانی تمامی افراد جامعه اعم از چاق، لاغر، قدبلند و … مورد توجه قرار می‌گیرند تا شرایطی متناسب با آن‌ها ایجاد شده و سلامت روانی و جسمی آن‌ها در بهترین شرایط ممکن حفظ شود.
یک پاسخ